عزاداری امام حسین (ع) در شهر گرگان ماههای محرم و صفر
عزاداری ماه محرم در استان گلستان به شیوه های مختلف برگزار می گردد. در گرگان این عزاداری به شکل های زیر اجرا می شود:
مراسم عزاداری امام حسین (ع) در این شهر در دهه اول ماه محرم در محلات مختلف، به ویژه در تکایا اجرا می گردد.
این مراسم به صورت دسته های سینه زنی و زنجیرزنی و روضه خوانی های مردانه و زنانه آن به نام عاشورایی (عَشوری) برگزار می شود و معمولاً از شب سوم به بعد، دسته های سینه زنی و زنجیرزنی شروع به حرکت (دسته رَوی) می کنند. به این ترتیب که پس از خوردن شام که معمولاً پلو مرغ با ساک و برانی می باشد، عزاداران یک کوی به تنهایی و یا ادغام با دسته های محلات هم جوار، به محلات قدیمی و مرکزی شهر گرگان رفته و در تکیه هر محله، دقایقی را به عزاداری و ذکر مصیبت می پردازند.
حرکت دسته ها و مراسم طوق بندان در محلات مختلف شهر دارای ترتیب و نظم مشخصی است که از قدیم الایام این سنت رعایت می شود، به طوری که تکایای هر محل که فردای آن روز، آیین بستن طوق را دارند، شب قبل، اقدام به برپایی مراسم به صورت دسته های سینه زنی می نمایند.
به این ترتیب که معمولاً یک تا چهار محله هم جوار با هم در یکی از شب های دهه اول ماه محرم که نوبت آنهاست، جمع شده و پس از حضور در محلات قدیمی شهر و انجام عزاداری در آن مکان ها، بعد از ظهر روز بعد، مراسم طوق بندان در آن محل و یا محلاتی که شب قبل دسته رفته اند، انجام می پذیرد.
ترتیب دسته رفتن
طبق سنت، حرکت دسته های عزاداری و طوق بستن از شب سوم آغاز می شود که ترتیب آن عبارت است از:
شب سوم: محله گرگان جدید (قلعه کهنه)
شب چهارم: محله میرکریم
شب پنجم: محلات نعبلندان، پاسرو و میخچه گردان
شب ششم: چهار محله (سرچشمه، سبزه مشهد، دباغان و سرپیر)
به عنوان مثال در شب ششم، دسته های عزاداری از سرمحله (سرچشمه) حرکت می کنند. آنها پس از رسیدن به محله ی سبزه مشهد و ملحق شدن عزاداران این محل، به سوی محله دباغان و از آن جا به محله سرپیر حرکت نموده و پس از این که سینه زن های این محلات به این جمع پیوستند، عزاداران این چهار محله، به محلات دیگر می روند.
البته حدود نیم ساعت قبل از رسیدن دسته به هر محل، طلایه داران آن دسته ها که اکثراً نوجوانان می باشند، با حمل چندین پرچم با نوشته هایی مانند یا «حسین مظلوم»، خبر از آمدن دسته در دقایق بعدی می دهند. معمولاً دسته های سینه زنی به دو گروه تقسیم می شوند که ضمن قرائت نوحه ای مشترک که توسط یکی از مداحان و نوحه خوانان خوانده می شود، به مرثیه خوانی می پردازند.
دسته اول، یک مصرع از اشعار در مدح فداکاری و مظلومیت در مقابل باطل را با رهبری نوحه خوانان سر می دهند و دسته دوم سینه زنی، مصرع دوم آن بیت را پاسخ می دهند و یا مصیبت های روا شده به اهل بیت امام حسین (ع) و یارانش را به صورت اشعار عنوان می نمایند، که البته این روش برای همه دسته ها از محلات مختلف صدق می کند. در پیشاپیش این دسته ها، افراد مسن و معتمدین محل، «یا حسین گویان»، در حرکت می باشند. همچنین عَلَم فلزی بزرگ و سنگینی که به دور کمر علم گردان بسته شده است، در جلوی دسته ها حرکت می کند. (این عَلَم از صفحات فلزی قابل انعطاف که به آن پارچه های رنگی و پَر بسته شده است، تشکیل می گردد).
شب هفتم: محلات میدان عباسعلی، دربنو، دوشنبه ای و شاهزاده قاسم این کار را انجام می دهند و به همان ترتیب به محلات مختلف بافت قدیم شهر می روند و مراسم عزاداری را انجام می دهند.
شب هشتم: دسته سینه زنی متعلق به صنف رانندگان است که یکی از گوشواره های طبقه دوم تکیه ی محله نعبلندان به تنهایی راهی سایر محلات می شوند.
شب نهم: هیأت موسی بن جعفر (میوه فروش ها)، مسجد صاحب الزمان ملل، مسجد عسگریه گرگان پارس، مسجدالاقصی محله گلشهر و بعضی محلات جدید دیگر این سنت را انجام می دهند.
پاطوقی:
عصر فردای آن شب، محلاتی که دسته رفته اند، مراسم طوق بندان را برگزار می کنند. فلسفه وجودی «طوق» که به مراسم «پاطوقی» معروف می باشد، به شرح زیر است:
طوق یا عَلَم به معنای پرچم و بیرق و نشانه ی لشکریان امام حسین (ع) می باشد که برای زنده نگه داشتن وقایع کربلا و همچنین نشان دادن این که با توجه به بریده شدن دستان حضرت ابوالفضل عباس (ع) که پرچم دار لشکر حق بود، این بیرق و عَلَم، همچنان از سوی محبان و شیعیان آنها برافراشته نگه داشته می شود و نمادی از ادامه دهندگان راه مقتدای خویش است.
اجزا و متعلقات طوق
۱- چوب: به طول تقریبی ۳ الی ۴ متر و قطری حدود ۲۰ الی ۳۰ سانتی متر، که به وسیله ی پارچه ای سیاه، پوشانده می شود.
۲- میله کوتاه: از جنس آهن، دارای رزوه (شیارهای روی پیچ و داخل مهره) می باشد که قسمتی از آن در داخل سرچوب عَلَم قرار می گیرد.
۳- قیف: از جنس برنج بوده و با داشتن سوراخی از داخل میله رد شده و ابتدای چوب عَلَم را می پوشاند.
۴- تنه طوق: از جنس برنج بوده و حالت چهار گوش دارد که به سر میله فلزی پیچ می شود.
۵- شمشیر طوق: از جنس فلز قابل انعطاف می باشد که به جلویی عَلَم متصل می گردد، با طولی حدود یک الی ۵/۱ متر که به آن «چله» نیز می گویند. اکثر طوق ها یک چله دارند و تعداد اندکی هم سه چله ای می باشند.
۶- سینی: به تنه طوق وصل می شود و حالت صفحه ی مشبک را دارد.
۷- قمقمه: گوی و یا گوی های توخالی برنجی می باشد که به اطراف تنه ی طوق متصل می شوند.
طوق ها، دارای تقدس می باشند و به همین جهت، افراد برای خواستن حاجت های خویش نذر می نمایند و به هر طوق تعدادی پارچه های رنگی و یا روسری های مختلف که نذر حاجت مندان می باشد، بسته می شود (البته بعضی از پارچه ها نیز جنبه ی تزئینی دارند). برخی از افراد نیز جهت نذورات خود، پولی را به گوشه ای از آن پارچه ها گره می زنند که بعداً صرف هزینه های پیر تکیه آن محل می شود.
در تکایای هر محل، تعداد گوشواره هایی که طوق دارند، با احتساب پیر تکیه، معمولاً بین ۵ الی ۶ مورد می باشد، که از سابق وقف شده اند و به این ترتیب بسته (نصب) می شوند و هر چند سال یک بار چنانچه چوب طوق ها پوسیده شود، تعویض می گردد. همچنین قسمت های برنجی اگر احتیاج به مرمت داشته باشند، تعمیر می شوند.
طوق بندان
چندروز قبل از برگزاری مراسم طوق بندان، قطعات و متعلقات طوق ها شستشو داده می شوند و پارچه های آن نیز مرتب و منظم می گردد. سپس در بعدازظهر روزی که نوبت طوق بندان هر محله می باشد، ملحقات و اجزای طوق ها را در سینی های بزرگی به نام مَجمَع قرار می دهند و از محل نگهداری در انبار پیر تکیه و یا منازل وقفی، به صورت مدح گویان به محل بستن قطعات که در بعضی محلات، پیر تکیه (یعنی تکیه عمومی و بزرگ) در آن جا می باشد و یا به مسجد محل آورده و در آن جا عَلَم ها بر پا می شوند، به طوری که در محله ی سرچشمه، طوق هایی که یک چله دارند، در پیر تکیه بسته می شوند و فقط عَلَم یا طوق سه چله (یعنی سه شمشیر) در مسجد مصلی و یا مسجد و قدمگاه امام حسن عسگری (ع) واقع در محله ی سبز مشهد بسته می شود.
متعلقات طوق های محله ی پاسرو و نعبلندان در مسجد جامع و نیز طوق های میدان عباسعلی، شاهزاده قاسم و دربنو در امام زاده شاهزاده قاسم سرهم بندی و متصل می شود و سپس با همراهی دسته های سینه زنی، علم ها به طرف تکیه هایی که باید در آن جا تا روز چهل و هشتم (یعنی وفات حضرت مجمد (ص) و شهادت امام حسن(ع) بر پا نگه داشته شوند، حمل می گردد و در آن جا اعضای گوشواره و یا تکیه هایی که در طبقه ی بالا هستند، با طناب طوق را کشیده و به تکیه ی خود می بندند، به گونه ای که چوب طوق در داخل تکیه و در کنار دیوار قرار گرفته و متعلقات عَلَم از پنجره ی آن گوشواره به صورت مایل به بیرون قرار می گیرند. گفته می شود اگر در موقع بستن، طوقی بر زمین بیفتد، باید گوسفندی قربانی کنند، وگرنه یکی از بزرگان آن محل در آن سال فوت خواهد کرد.
لازم به ذکر است در زمان حمل طوق ها، دسته های سینه زنی با توجه به روز، اشعاری را مداحی می کنند. به عنوان مثال، در پنجمین روز محرم، ابیات زیر خوانده می شود:
پنج ماه محرم طوق بر پا می کنیم/ خارجی را از دم شمشیر برّا می کنیم
و یا
این عَلَم از کیست که سرندارد/ مال ابوالفضل، که دست ندارد
و یا
این عَلَم از کیست که بی صاحب است/ صاحب او ماه بنی هاشم است
و یا
این دسته گلی بود که تقدیم خدا شد/ عباس، فدا شد
این مراسم در حالی برگزار می گردد که جمعیت فراوانی در محوطه ی آن محله که پیرامون آن تکایا و گوشواره ها قرار دارد، جمع می شوند و شاهد این مراسم می باشند. البته بسیاری از افراد از محلات دیگر برای تماشا و شرکت در این مراسم، به محلی که طوق بندان آن می باشد، می آیند. در صورتی که اعضای تکیه ها و یا افراد بومی محل که نذر و نیازی داشته باشند، شربت و چایی یا دست پخت های خانگی از قبیل کوکویی (که نوعی برنج چرخ کرده با شکر مخلوط و سرخ شده است) را بین عزاداران توزیع می نمایند و این مراسم تا اذان مغرب ادامه دارد.
علم چوبی:
مراسم دیگری که در شب های محرم انجام می شود، بلند کردن علم چوبی است که معمولاً در محوطه هر تکیه، یک علم چوبی مخروطی شکل به ارتفاع حدود ۳ متر ( که سنگین هم می باشد)، توسط پهلوانان و جوانان محل به زورآزمایی گذاشته می شود و جوانان، این علم را با یک دست مشت نموده و بلند می کنند، حتی با یک انگشت آن را نگه می دارند و یا روی کف دست قرار می دهند. اگر کسی بتواند زمان طولانی تری آن را سرپا نگه دارد، نشان از قوی تر بودن وی می باشد.
همچنین در بعدازظهر عاشورا، اکثر دسته ها به پادگان لشکر گرگان می رفتند و ساعاتی را به عزاداری می پرداختند که امروزه، این مورد در امام زاده عبدالله گرگان انجام می شود.
پامنبری (شمع روشن کنی)
در بعداز ظهر روز تاسوعا و شب عاشورا، در منازلی که منبر وجود دارد، مردم روی این منابر، شمع روشن می کنند و بعضی تا چهل منبر یعنی تا چهل خانه (وقفی) که در آن منبر وجود دارد، می روند و شمع روشن می کنند. در این خانه ها، با شربت مخصوص (تخم شربتی و گلاب) و پلو و خورشت قرمه سبزی، پذیرایی به عمل می آید، عده ای از افراد نیز به مقدار کم و به عنوان تبرک، از غذایی که روی منبر می باشد، میل می نمایند.
صبح طلوع:
در شب عاشورا، مردم عزادار در تکایا بیتوته کرده و شب زنده داری می کنند و نزدیک صبح، شیر داغ آشامیده و ساعتی قبل از اذان صبح، به صورت دسته جمعی به محلات مختلف می روند، با این فلسفه که چون روز عاشورا واقعه ی شهادت امام حسین (ع) و یارانش رخ می دهد، لذا عزاداران با شعار «ای سفیدی صبح به چه رو می شوی سفید، فردا حسین تشنه جگر می شود شهید، نکن ای صبح طلوع، می خواهند این مطلب را برسانند که ای خورشید و ای صبح، ساعتی دیگر که واقعه ی روز عاشورا فرا می رسد، طلوع نکن تا آن واقعه هم به وقوع نپیوندد. سپس عزاداران پس از ختم این مراسم به محل اولیه بر می گردند و با نماز صبح و دعا، مراسم را به پایان می رسانند.
شام غریبان
یکی دیگر از مراسمی که در ایام محرم در این شهر اجرا می شود، مراسم شام غریبان است، با این فلسفه وجودی که چون از بعدازظهر روز عاشورا، بازماندگان امام حسین (ع) یتیم و غریب می شوند، لذا عزاداران حسینی به صورت دسته و نوحه خوانی از غروب روز عاشورا وشب یازدهم به دیدار خانواده های آن محل که در یک سال گذشته، یکی از عزیزان خود را از دست داده اند، رفته و تا دقایقی در آن خانه در مقابل بازماندگان، عزاداری می کنند و به این صورت، تسلی خاطر آنان را فراهم می آورند. از سوی آن خانواده نیز پذیرایی مختصری (به ویژه با شربت) انجام می شود. سپس به منزل فرد دیگری از اهالی آن محل (که در یک سال گذشته فوت نموده) می روند که معمولاً تکایای هر محل، این مراسم را برای اهالی آن انجام می دهند.
شبیه سازی و تعزیه
در شب های ماه محرم، بعضی از محلات مانند محله های سرپیر و میخچه گران (که اقدام به دسته روی می کنند)، واقعه ی کربلا را شبیه سازی می کنند، به این ترتیب که دسته ی عزاداران با طبل و موزیک و قره نی به تکیه های هر محل می روند و پس از نوحه خوانی، به صورت چمباتمه نشسته و راهی را در بین خود باز می کنند و آن گاه با صدای سوزناک نی و سنج و طبل، نمادهایی از واقعه ی کربلا، از جمله اسب سفید و خون آلود امام حسین (ع) به نام ذوالجناح، طفلان مسلم و همچنین شمر و کاروان یتیمان امام حسین (ع)، محفه (تابوت امام حسین)، تنور خولی و دیگر مصائبی که بر اهل بیت امام حسین (ع) آمده را شبیه سازی کرده و از بین عزاداران حسینی عبور می دهند.
دسته چوبی
در شب یازدهم و دوازدهم محرم که سوم شهادت امام حسین (ع) می باشد، از بعضی تکایای محلات مختلف گرگان، دسته چوبی عازم محلات دیگر می شود و قبل از راه افتادن برای جمع آوری نفت و پارچه دم می گیرند و می خوانند، نفت بده کهنه بده، زیرانداز، نذر حسین و عباس. هرچه دارید درآید نذر حسین بیارید و بعضی از مردم محل نیز پارچه ها را از خانه ها، و لوازم خواسته شده را برای روشن نگهداشتن مشعل ها اهداء می نمایند سپس چوب هایی به طول یک متر در دست هر فرد قرار می گیرد، این افراد چوب ها را با یک دست به طور عمودی به بالای سر برده و آن را کمی به طرف بالا و پایین حرکت داده و با دست دیگر سینه می زنند. سه یا چهار مشعل نفتی نیز توسط چند نفر حمل می گردد، که با ریختن سوخت در هر مرحله به داخل مشعل، شعله های آتش جان می گیرد و زبانه می کشد و از خاموش شدن جلوگیری می گردد و این ذکر را با صدای بلند سر می دهند:
حیدر است، حیدر است، سرور ما حیدر است، آقای ما حیدر است، سقای ما حیدر است، مدد یا علی
علی و اولاد علی، حیدر است، حق بده، حق بگو، حق بشنو، مدد یا علی.
و به این ترتیب، پشتیبانی خود را برای جنگیدن با دشمنان و جان نثاری به اهل بیت اعلام می نمایند و با گفتن جمله ی:
«ای اهل عزا، خدا نگهدار؛ با ایام عاشورا خداحافظی می کنند.»
روضه خوانی:
در ماه های محرم و صفر، در بسیاری از مساجد و خانه های وقفی، توسط اشخاص، دهه های روضه خوانی برگزار می گردد که در این مراسم، از چند تن از روحانیون و وعاظ دعوت به عمل می آید که به منبر بروند و در ابعاد مختلف فقهی صحبت کنند.
در پایان هر روضه خوانی، از واقعه ی عاشورا نیز یادی می شود. در بین سخنرانیِ معممین، چند نفر هم به عنوان پامنبری به صورت ایستاده در کنار منبر، اشعار و مصیبت های کربلا را مداحی می کنند.
در بین مراسم، از عزاداران حسینی، با چای و نان پادرازی پذیرایی می شود.
عاشورائی (عَشوری) زنانه:
همین مجالس روضه خوانی صرفاً اگر به صورت زنانه اجرا شود، به آن «عاشورایی» و یا «عَشوری» می گویند که حتی سخنرانی و یا مداحی آن نیز توسط زنان که به آنان «ملا» می گویند، انجام می شود و در آن واقعه کربلا با اشعاری سوزناک روایت می گردد و بصورت نمادین نیز قنداقه حضرت علی اصغر در آغوش یکی از بانوان نیز در آن محفل و مجلس گردانده و مرثیه خوانی می شود.
باز کردن طوق ها از تکایا
پس از حدود دو ماه که از بستن طوق ها در تکایا گذشت، در اواخر ماه صفر، بویژه روز ۲۸ صفر معروف به چهل و هشتم یعنی در واقع چهل و هشت روز از شهادت امام حسین (ع) و یاران باوفایش گذشته که مصادف با وفات حضرت محمد (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) می باشد، طی مراسمی، اهالی هر محله با ذکر صلوات و مداحی، طوق ها را باز می کنند و مجدداً به محل نگهداری آنها برده می شود تا سال آینده که مجدداً مورد استفاده قرار بگیرند.
علیرضا پزشکپور
